ماتریس ریسک چیست؟ (بررسی ۳ مورد از اجزای آن)

مدیریت ریسک به عنوان یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین وظایف سازمان‌ها شناخته می‌شود.

با توجه به پیچیدگی‌ها و تغییرات سریع محیط کسب‌وکار، سازمان‌ها نیازمند ابزارها و روش‌هایی هستند که بتوانند ریسک‌ها را شناسایی، ارزیابی و مدیریت کنند.

یکی از ابزارهای مؤثر در این زمینه، ماتریس ریسک است.

ماتریس ریسک به عنوان یک ابزار بصری و کارآمد، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را بر اساس احتمال وقوع و شدت تأثیر آن‌ها اولویت‌بندی کنند و تصمیمات استراتژیک و عملیاتی بهتری اتخاذ کنند.

در این مقاله، به بررسی ماتریس ریسک، اجزای تشکیل‌دهنده آن، روش‌های ایجاد و کاربردهای آن در صنایع مختلف پرداخته‌ایم.

با مطالعه این مقاله، خوانندگان می‌توانند درک بهتری از اهمیت و کاربردهای ماتریس ریسک در مدیریت ریسک به دست آورند و از این ابزار برای بهبود فرآیندهای مدیریتی خود استفاده کنند.

1# ماتریس ریسک چیست؟

ماتریس ریسک یک ابزار بصری است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را ارزیابی و اولویت‌بندی کنند.

این ماتریس با نمایش احتمال وقوع و شدت تأثیر ریسک‌ها، به تصمیم‌گیران کمک می‌کند تا منابع را به طور استراتژیک تخصیص دهند.

این ابزار به سازمان‌ها امکان می‌دهد تا ریسک‌ها را به صورت سیستماتیک درک کنند و تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند.

ماتریس ریسک به صورت یک جدول دو بعدی طراحی می‌شود که در آن، یک محور احتمال وقوع ریسک و محور دیگر شدت تأثیر آن را نشان می‌دهد.

هر سلول در این ماتریس نشان‌دهنده یک سطح ریسک خاص است که ترکیبی از این دو عامل می‌باشد.

به عنوان مثال اگر احتمال وقوع یک ریسک بالا و شدت تأثیر آن نیز شدید باشد، آن ریسک در بالاترین سطح ماتریس قرار می‌گیرد و نیاز به توجه فوری دارد.

از سوی دیگر ریسک‌هایی که احتمال وقوع و شدت تأثیر کمتری دارند، در سطوح پایین‌تر ماتریس قرار می‌گیرند و ممکن است نیاز به اقدامات فوری نداشته باشند.

ماتریس ریسک به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به صورت اولویت‌بندی شده مدیریت کنند و استراتژی‌های مناسبی برای کاهش یا کنترل آن‌ها اتخاذ کنند.

این ابزار به ویژه در مدیریت پروژه‌ها، صنعت نفت و گاز و صنعت فناوری اطلاعات کاربرد دارد، جایی که شناسایی و مدیریت ریسک‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.

2# اهمیت ماتریس ریسک در مدیریت ریسک

ماتریس ریسک یکی از ابزارهای کلیدی در مدیریت ریسک است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به صورت سیستماتیک شناسایی، ارزیابی و مدیریت کنند.

این ابزار به دلایل زیر اهمیت ویژه‌ای دارد:

• ماتریس ریسک به سازمان‌ها کمک می‌کند تا تمامی ریسک‌های بالقوه را به صورت جامع و یکپارچه شناسایی کنند.
  این درک جامع از ریسک‌ها به مدیران کمک می‌کند تا به طور کامل از تهدیدات و فرصت‌های موجود آگاه شوند و تصمیمات بهتری بگیرند.
  با استفاده از ماتریس ریسک، مدیران می‌توانند فرآیند تصمیم‌گیری را تسهیل کنند.
  این ابزار به آن‌ها کمک می‌کند تا با داشتن یک نمای کلی از ریسک‌ها، تصمیمات استراتژیک و عملیاتی بهتری اتخاذ کنند.
• ماتریس ریسک به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد که فرآیند مدیریت ریسک را به صورت کارآمدتری انجام دهند.
  بهبود ماتریس ریسک با ارائه یک نمای بصری از ریسک‌ها، به بهبود ارتباطات داخلی سازمان کمک می‌کند.
  این ابزار به تمامی اعضای سازمان کمک می‌کند تا درک بهتری از ریسک‌ها داشته باشند و به صورت هماهنگ‌تری عمل کنند.
• با شناسایی و ارزیابی به موقع ریسک‌ها، سازمان‌ها می‌توانند از وقوع حوادث و خسارات جلوگیری کنند.
  این امر می‌تواند به حفظ منابع مالی و انسانی سازمان کمک کند و از تأثیرات منفی ریسک‌ها بر عملکرد سازمان جلوگیری کند.

3# اجزای ماتریس ریسک

ماتریس ریسک از سه جزء اصلی تشکیل شده است که هر کدام نقش مهمی در ارزیابی و مدیریت ریسک‌ها دارند:

1-3# احتمال وقوع

احتمال وقوع در ماتریس ریسک به معنای احتمال رخ دادن یک رویداد ریسکی است.

این احتمال می‌تواند از بسیار کم تا بسیار زیاد متغیر باشد.

برای مثال، احتمال وقوع یک حمله سایبری در یک سازمان فناوری اطلاعات ممکن است بالا باشد، در حالی که احتمال وقوع یک زلزله در همان سازمان ممکن است بسیار کم باشد.

1) دسته‌بندی احتمال وقوع

احتمال وقوع ریسک‌ها معمولاً به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود:

• بسیار کم: احتمال وقوع کمتر از 10%
• کم: احتمال وقوع بین 10% تا 30%
• متوسط: احتمال وقوع بین 30% تا 50%
• زیاد: احتمال وقوع بین 50% تا 70%
• بسیار زیاد: احتمال وقوع بیش از 70%

2-3# شدت تأثیر

شدت تأثیر در ماتریس ریسک به میزان خسارت یا ضرری که یک رویداد ریسکی می‌تواند به سازمان وارد کند، اشاره دارد.

این شدت می‌تواند از جزئی تا بسیار شدید متغیر باشد.

برای مثال، یک حمله سایبری موفق می‌تواند منجر به از دست رفتن داده‌های حساس و آسیب به شهرت سازمان شود، در حالی که یک زلزله ممکن است باعث تخریب فیزیکی ساختمان‌ها و تجهیزات شود.

1) دسته‌بندی شدت تأثیر

شدت تأثیر ریسک‌ها نیز به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود:

• ناچیز: تأثیر منفی کمی بر پروژه یا سازمان دارد.
• کم: تأثیر منفی قابل توجه اما قابل مدیریت دارد.
• متوسط: تأثیر منفی قابل توجهی دارد که نیاز به اقدامات اصلاحی دارد.
• زیاد: تأثیر منفی شدید که می‌تواند به توقف پروژه یا آسیب جدی به سازمان منجر شود.
• بسیار زیاد: تأثیر منفی بسیار شدید که می‌تواند به شکست کامل پروژه یا آسیب‌های جبران‌ناپذیر منجر شود.

3-3# سطح ریسک

سطح ریسک در ماتریس ریسک ترکیبی از احتمال وقوع و شدت تأثیر است.

این سطح می‌تواند به سازمان‌ها کمک کند تا ریسک‌ها را اولویت‌بندی کنند.

برای مثال، اگر احتمال وقوع یک حمله سایبری بالا و شدت تأثیر آن نیز شدید باشد، سطح ریسک آن بالا خواهد بود و نیاز به توجه فوری دارد.

1) نحوه محاسبه سطح ریسک

سطح ریسک معمولاً با ضرب احتمال وقوع در شدت تأثیر محاسبه می‌شود.

به عنوان مثال، اگر احتمال وقوع یک ریسک 40% (0.4) و شدت تأثیر آن زیاد (4) باشد، سطح ریسک برابر با 1.6 خواهد بود.

این محاسبه به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به صورت کمی ارزیابی کنند و اقدامات مناسبی برای مدیریت آن‌ها اتخاذ کنند.

این اجزا به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا ریسک‌ها را به صورت سیستماتیک شناسایی و ارزیابی کنند و استراتژی‌های مناسبی برای کاهش یا مدیریت آن‌ها اتخاذ کنند.

4# چگونه ماتریس ریسک را ایجاد کنیم؟

ایجاد ماتریس ریسک شامل چندین مرحله کلیدی است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به صورت سیستماتیک شناسایی و ارزیابی کنند.

در اینجا به مراحل اصلی ایجاد ماتریس ریسک می‌پردازیم:

• شناسایی ریسک‌ها: اولین گام در ایجاد ماتریس ریسک، شناسایی ریسک‌های موجود است.
  این کار می‌تواند از طریق جلسات تیمی، بررسی مستندات و تحلیل داده‌ها انجام شود.
  شناسایی ریسک‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کند تا تمامی تهدیدات بالقوه را در نظر بگیرند.
• ارزیابی احتمال وقوع: پس از شناسایی ریسک‌ها، باید احتمال وقوع هر یک از آن‌ها ارزیابی شود.
  این ارزیابی می‌تواند بر اساس تجربیات گذشته و داده‌های موجود انجام شود.
  احتمال وقوع می‌تواند به صورت درصدی یا در مقیاس‌های کیفی مانند کم، متوسط و زیاد تعیین شود.
• ارزیابی شدت تأثیر: در این مرحله، باید شدت تأثیر هر ریسک بر سازمان ارزیابی شود.
  این ارزیابی می‌تواند بر اساس میزان خسارت مالی، تأثیر بر شهرت و سایر عوامل انجام شود.
  شدت تأثیر نیز می‌تواند به صورت درصدی یا در مقیاس‌های کیفی تعیین شود.
• تعیین سطح ریسک: با ترکیب احتمال وقوع و شدت تأثیر، سطح ریسک هر یک از ریسک‌ها تعیین می‌شود.
  این سطح می‌تواند به سازمان‌ها کمک کند تا ریسک‌ها را اولویت‌بندی کنند.
  سطح ریسک معمولاً در یک ماتریس دو بعدی نمایش داده می‌شود که در آن یک محور احتمال وقوع و محور دیگر شدت تأثیر را نشان می‌دهد.
• اولویت‌بندی ریسک‌ها: پس از تعیین سطح ریسک، ریسک‌ها باید بر اساس اولویت‌بندی مدیریت شوند.
  ریسک‌هایی که سطح بالاتری دارند نیاز به توجه فوری و اقدامات کاهش‌دهنده دارند، در حالی که ریسک‌های با سطح پایین‌تر ممکن است نیاز به اقدامات فوری نداشته باشند.
• توسعه استراتژی‌های کاهش ریسک: برای هر ریسک شناسایی شده، باید استراتژی‌های مناسبی برای کاهش یا مدیریت آن‌ها توسعه داده شود.
  این استراتژی‌ها می‌توانند شامل اقدامات پیشگیرانه، برنامه‌های اضطراری و تخصیص منابع مناسب باشند.

5# کاربردهای ماتریس ریسک

ماتریس ریسک در صنایع و حوزه‌های مختلف کاربردهای گسترده‌ای دارد.

در اینجا به برخی از مهم‌ترین کاربردهای آن اشاره می‌کنیم:

• مدیریت پروژه: در مدیریت پروژه، ماتریس ریسک به شناسایی و مدیریت ریسک‌های پروژه کمک می‌کند.
  این ابزار می‌تواند به تیم‌های پروژه کمک کند تا منابع را به طور بهینه تخصیص دهند و از تأخیرات و مشکلات جلوگیری کنند.
• صنعت نفت و گاز: در صنعت نفت و گاز، ماتریس ریسک می‌تواند به شناسایی و مدیریت ریسک‌های عملیاتی کمک کند.
  این ابزار می‌تواند به تیم‌های عملیاتی کمک کند تا از حوادث و خسارات جلوگیری کنند و ایمنی را افزایش دهند.
• صنعت فناوری اطلاعات: در صنعت فناوری اطلاعات، ماتریس ریسک می‌تواند به شناسایی و مدیریت ریسک‌های سایبری کمک کند.
  این ابزار می‌تواند به تیم‌های امنیتی کمک کند تا از حملات سایبری و نقض‌های امنیتی جلوگیری کنند و امنیت داده‌ها را تضمین کنند.
• صنعت بهداشت و درمان: در حوزه بهداشت و درمان، ماتریس ریسک می‌تواند به شناسایی و مدیریت ریسک‌های مرتبط با ایمنی بیمار و کیفیت خدمات کمک کند.
  این ابزار می‌تواند به تیم‌های پزشکی کمک کند تا از خطاهای پزشکی و حوادث جلوگیری کنند و کیفیت مراقبت را بهبود بخشند.
• صنعت مالی: در صنعت مالی، ماتریس ریسک می‌تواند به شناسایی و مدیریت ریسک‌های مالی کمک کند.
  این ابزار می‌تواند به سازمان‌های مالی کمک کند تا از خسارات مالی جلوگیری کنند و استراتژی‌های مناسبی برای مدیریت ریسک‌های مالی اتخاذ کنند.

6# مزایای استفاده از ماتریس ریسک

استفاده از ماتریس ریسک مزایای متعددی برای سازمان‌ها دارد که به بهبود فرآیند مدیریت ریسک و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک کمک می‌کند.

در اینجا به برخی از مهم‌ترین مزایای آن اشاره می‌کنیم:

• اولویت‌بندی ریسک‌ها: ماتریس ریسک به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را بر اساس احتمال وقوع و شدت تأثیر آن‌ها اولویت‌بندی کنند.
  این اولویت‌بندی به تصمیم‌گیران کمک می‌کند تا منابع را به طور بهینه تخصیص دهند و بر ریسک‌هایی که بیشترین تهدید را دارند، تمرکز کنند.
• تصمیم‌گیری آگاهانه: با استفاده از ماتریس ریسک، سازمان‌ها می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند.
  این ابزار به مدیران کمک می‌کند تا با درک بهتر از ریسک‌ها، استراتژی‌های مناسبی برای کاهش یا مدیریت آن‌ها اتخاذ کنند.
• بهبود مدیریت پروژه: در مدیریت پروژه، ماتریس ریسک می‌تواند به شناسایی و مدیریت ریسک‌های پروژه کمک کند.
  این ابزار می‌تواند به تیم‌های پروژه کمک کند تا منابع را به طور بهینه تخصیص دهند و از تأخیرات و مشکلات جلوگیری کنند.
• افزایش شفافیت: ماتریس ریسک با نمایش بصری ریسک‌ها، شفافیت بیشتری در فرآیند مدیریت ریسک ایجاد می‌کند.
  این شفافیت به تمامی اعضای سازمان کمک می‌کند تا درک بهتری از ریسک‌ها داشته باشند و به صورت هماهنگ‌تری عمل کنند.
• کاهش خسارات: با شناسایی و مدیریت به موقع ریسک‌ها، سازمان‌ها می‌توانند از وقوع حوادث و خسارات جلوگیری کنند.
  این امر می‌تواند به حفظ منابع مالی و انسانی سازمان کمک کند و از تأثیرات منفی ریسک‌ها بر عملکرد سازمان جلوگیری کند.

7# چالش‌های استفاده از ماتریس ریسک

استفاده از ماتریس ریسک با وجود مزایای فراوان، چالش‌هایی نیز به همراه دارد که می‌تواند بر دقت و کارایی آن تأثیر بگذارد.

در اینجا به برخی از مهم‌ترین چالش‌های استفاده از ماتریس ریسک اشاره می‌کنیم:

• ذهنی بودن ارزیابی‌ها: یکی از چالش‌های اصلی ماتریس ریسک، ذهنی بودن ارزیابی احتمال وقوع و شدت تأثیر ریسک‌ها است.
  این ارزیابی‌ها ممکن است بر اساس تجربیات و نظرات فردی انجام شود که می‌تواند منجر به عدم دقت و تفاوت در نتایج شود.
• عدم دقت در دسته‌بندی ریسک‌ها: گاهی اوقات دسته‌بندی ریسک‌ها به اندازه کافی مشخص نیست و بین سطوح مختلف ریسک تمایز قائل نمی‌شود.
  این مسئله می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری‌های نادرست و عدم تخصیص بهینه منابع شود.
• پیچیدگی در مدیریت ریسک‌های پیچیده: ماتریس ریسک ممکن است برای مدیریت ریسک‌های پیچیده و چند بعدی کافی نباشد.
  در این موارد، نیاز به ابزارها و روش‌های پیشرفته‌تری برای ارزیابی و مدیریت ریسک‌ها وجود دارد.
• عدم توانایی در پیش‌بینی ریسک‌های جدید: ماتریس ریسک معمولاً بر اساس داده‌ها و تجربیات گذشته تهیه می‌شود و ممکن است نتواند ریسک‌های جدید و نوظهور را به درستی پیش‌بینی کند.
  این مسئله می‌تواند سازمان‌ها را در مواجهه با تهدیدات جدید آسیب‌پذیر کند.
• نیاز به به‌روزرسانی مداوم: برای حفظ دقت و کارایی ماتریس ریسک، نیاز به به‌روزرسانی مداوم آن وجود دارد.
  این به‌روزرسانی‌ها می‌تواند زمان‌بر و هزینه‌بر باشد و نیاز به منابع انسانی و مالی بیشتری داشته باشد.

8# بهترین روش‌ها برای استفاده از ماتریس ریسک

برای استفاده بهینه از ماتریس ریسک و بهبود فرآیند مدیریت ریسک در سازمان، می‌توان از روش‌ها و تکنیک‌های زیر بهره برد:

• شناسایی دقیق ریسک‌ها: اولین گام در استفاده از ماتریس ریسک، شناسایی دقیق و جامع تمامی ریسک‌های بالقوه است.
  این کار می‌تواند از طریق جلسات تیمی، بررسی مستندات و تحلیل داده‌ها انجام شود.
• استفاده از داده‌های معتبر: برای ارزیابی دقیق احتمال وقوع و شدت تأثیر ریسک‌ها، باید از داده‌های معتبر و به‌روز استفاده کرد.
  این داده‌ها می‌توانند از منابع داخلی و خارجی سازمان جمع‌آوری شوند.
• تحلیل جامع ریسک‌ها: تحلیل جامع ریسک‌ها با استفاده از روش‌های مختلف مانند تحلیل SWOT یا PESTLE می‌تواند به شناسایی بهتر ریسک‌ها و ارزیابی دقیق‌تر آن‌ها کمک کند.
• به‌روزرسانی مداوم ماتریس ریسک: ماتریس ریسک باید به‌طور مداوم به‌روزرسانی شود تا تغییرات در محیط کسب‌وکار و ظهور ریسک‌های جدید را منعکس کند.
  این به‌روزرسانی‌ها می‌توانند به بهبود دقت و کارایی ماتریس کمک کنند.
• آموزش و آگاهی‌بخشی: آموزش کارکنان و افزایش آگاهی آن‌ها نسبت به اهمیت مدیریت ریسک و استفاده از ماتریس ریسک می‌تواند به بهبود فرآیند مدیریت ریسک در سازمان کمک کند.
• استفاده از ابزارهای پیشرفته: استفاده از نرم‌افزارها و ابزارهای پیشرفته مدیریت ریسک می‌تواند به بهبود دقت و کارایی ماتریس ریسک کمک کند.
  این ابزارها می‌توانند به تحلیل داده‌ها، شناسایی ریسک‌ها و ارزیابی آن‌ها کمک کنند.
• مشارکت تیمی: مشارکت تمامی اعضای تیم در فرآیند شناسایی و ارزیابی ریسک‌ها می‌تواند به بهبود دقت و جامعیت ماتریس ریسک کمک کند.
  این مشارکت می‌تواند از طریق جلسات تیمی و کارگاه‌های آموزشی انجام شود.

جمع‌بندی

در دنیای پیچیده و پر از تغییرات امروز، مدیریت ریسک به یکی از مهم‌ترین وظایف سازمان‌ها تبدیل شده است.

ماتریس ریسک به عنوان یک ابزار بصری و کارآمد، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها را به صورت سیستماتیک شناسایی، ارزیابی و اولویت‌بندی کنند.

این ابزار با نمایش احتمال وقوع و شدت تأثیر ریسک‌ها، به تصمیم‌گیران کمک می‌کند تا منابع را به طور استراتژیک تخصیص دهند و از وقوع حوادث و خسارات جلوگیری کنند.

ماتریس ریسک با ارائه یک نمای کلی و جامع از ریسک‌ها، به بهبود فرآیند تصمیم‌گیری و افزایش شفافیت در سازمان کمک می‌کند.

این ابزار به ویژه در صنایعی که با ریسک‌های بالا مواجه هستند، مانند مدیریت پروژه، صنعت نفت و گاز و صنعت فناوری اطلاعات، از اهمیت بالایی برخوردار است.

با استفاده از بهترین روش‌ها و به‌روزرسانی مداوم ماتریس ریسک، سازمان‌ها می‌توانند از مزایای آن بهره‌مند شوند و فرآیند مدیریت ریسک خود را بهبود بخشند.

این امر نه تنها به حفظ منابع مالی و انسانی سازمان کمک می‌کند، بلکه به افزایش کارایی و بهره‌وری کلی سازمان نیز منجر می‌شود.

ماتریس ریسک به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد که با درک بهتر از ریسک‌ها و اتخاذ استراتژی‌های مناسب، به اهداف استراتژیک خود دست یابند و در محیط‌های پیچیده و پر از تغییرات، موفق‌تر عمل کنند.