ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان شامل چه مواردی است؟

تأسیسات مکانیکی از مهمترین بخش‌های هر ساختمان به ‌شمار می‌روند که نقش مستقیمی در آسایش، ایمنی و بهره‌وری انرژی دارند.

این سیستم‌ها شامل گرمایش، سرمایش، تهویه، لوله‌ کشی، گازرسانی و اطفای حریق هستند و عملکرد صحیح آن‌ها، وابسته به رعایت دقیق ضوابط و استانداردهای فنی است.

رعایت ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان نه ‌تنها از نظر ایمنی و کیفیت ساخت ضروری است؛ بلکه تأثیر مستقیمی بر رفاه ساکنان و عمر مفید ساختمان دارد.

در این مقاله به بررسی تأسیسات مکانیکی ساختمان، ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان، نحوه رعایت آن و ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان در ایران خواهیم پرداخت.

1# تأسیسات مکانیکی ساختمان

تأسیسات مکانیکی ساختمان به کلیه پروژه‌هایی گفته می‌شود که برای افزایش استانداردهای زندگی و راحتی در کارهای ساختمانی طراحی شده و فضای داخلی ساختمان را تشکیل می‌دهند.

تأسیسات مکانیکی ساختمان یکی از چهار بخش اصلی پروژه در بخش ساخت و ساز است که عبارت اند از:

• استاتیک
• معماری
• برق
• مکانیک

در سال‌های اخیر، پروژه‌های نصب برق الکترومکانیکی به دو پروژه تبدیل شده که تقریباً با فونداسیون کار می‌کنند.

پروژه‌های نصب مکانیکی توسط مهندسان مکانیک و نقاشان فنی تهیه می‌شوند.

سیستم‌های تأسیسات مکانیکی از ۷ بخش تشکیل شده‌ که عبارت اند از:

1. سیستم گرمایش: بخش‌هایی را پوشش می‌دهد که به ساختمان اجازه گرم شدن می‌دهند.
   دیگ‌های گرمایشی یا سایر تجهیزات گرمایشی نیز شامل رادیاتور، فن کویل و کنکتور می‌شوند.
2. سیستم سرمایش – تهویه مطبوع: این سیستم، سرمایش سازه را در مواقع گرم پوشش می‌دهد؛ همانند کولر گازی و فن کویل.
3. سیستم تهویه: هوای ساختمان را تازه و تمیز نگه می‌دارد و کمک می‌کند تا هوای کثیف خارج شود.
   سیستم تهویه شامل واحدهای هواساز و فن‌ها می‌شود.
4. سیستم آب تمیز: آب تصفیه شده، آب تمیز نامیده می‌شود.
   مخازن آب نیز سیستم‌های تصفیه و نرم‌ کننده آب هستند.
   این سیستم‌ها شامل سیستم‌های آب خانگی و آشامیدنی می‌شوند.
5. سیستم فاضلاب: انتقال ایمن و راحت فاضلاب به بیرون ساختمان را فراهم می‌کند.
6. سیستم آب گرم: تولید آب گرم مورد نیاز برای نظافت، شستشو یا سایر نیازها را فراهم می کند.
   گاز طبیعی شامل سیستم‌های تولید آب گرم مانند زغال سنگ و گازوئیل می‌شود.
7. سیستم اطفای حریق: در صورت بروز آتش ‌سوزی، سیستم‌هایی برای مداخله در مدت زمان کوتاه نیاز است.

2# ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان چیست؟

ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان، استانداردی در مورد تمامی اجزای ساختمان که برای افزایش استانداردهای زندگی و راحتی در کارهای ساختمانی، عمرانی و صنعتی طراحی شده‌اند را پوشش می‌دهد.

بنابراین، مهم است که هر سیستم با دیگری سازگار باشد، به عنوان پشتیبان یکدیگر عمل کنند و کیفیت کامل را برقرار سازند.

این مقررات، ایمنی، بهره‌ وری انرژی و عملکرد صحیح این سیستم‌ها را تضمین می‌کنند.

ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان در موارد زیر استفاده می‌شوند:

• شرایط راحت برای کاربر داخلی
• عملکرد درون فضایی
• قابلیت اطمینان برای کاربر
• استحکام و طول عمر بالا برای سال‌های متمادی
• انطباق با فناوری پیشرفته
• هزینه‌های پایین برای سرمایه ‌گذاری اولیه و راهکارهای بودجه‌ بندی اقتصادی
• سهولت کاربرد
• سهولت نصب، تعمیر و نگهداری
• سهولت استفاده توسط کاربر
• قابلیت توسعه و مساعد برای رشد سیستم برای سال‌های آینده
• صرفه ‌جویی در مصرف آب و انرژی
• سازگار با محیط زیست
• نصب پس از فروش، اثربخشی پشتیبانی خدمات
• پایداری برند و محصول

در ادامه خلاصه‌ای از مواردی که این مقررات معمولاً پوشش می‌دهند، آورده شده است.

1-2# الزامات عمومی

الزامات عمومی شامل موارد زیر است:

• رعایت استانداردها: مقررات اغلب به استانداردهای خاصی مانند استانداردهای سازمان‌هایی مانند ASHRAE ،ASME یا کدهای ملی ساختمان اشاره دارند.
• محدوده کار: میزان کارهای مکانیکی تحت پوشش، از جمله طراحی، نصب و راه‌ اندازی را تعریف می‌کنند.
• تعاریف: مقررات، تعاریف روشنی برای اصطلاحات مورد استفاده در زمینه تأسیسات مکانیکی ارائه می‌دهند تا از ابهام جلوگیری شود.
• مشخصات مواد: مقررات، انواع مواد قابل قبول برای کاربردهای مختلف را مشخص و کیفیت و ایمنی را تضمین می‌کنند.

2-2# سیستم‌ها و اجزای خاص

سیستم و اجزای خاص عبارت است از:

• تهویه مطبوع: مقررات اغلب به الزامات تهویه، طراحی سیستم گرمایش و سرمایش، کانال‌ کشی و سیستم‌های کنترل می‌پردازند.
• لوله کشی: مقررات، سیستم‌های آبرسانی و زهکشی و فاضلاب، از جمله اندازه لوله‌ها، الزامات مربوط به وسایل و جلوگیری از جریان برگشتی را پوشش می‌دهد.
• ایمنی در برابر آتش: مقررات مربوط به اقدامات حفاظت در برابر آتش ‌سوزی در سیستم‌های مکانیکی، مانند دمپرهای آتش، سیستم‌های کنترل دود و رویه‌های خاموش کردن اضطراری است.
• دسترسی‌ پذیری: مقررات اغلب دسترسی به تجهیزات مکانیکی و کنترل‌ها، از جمله نقاط روغن‌ کاری و دسترسی به تعمیر و نگهداری را الزامی می‌دانند.

3-2# نصب و آزمایش

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در بخش نصب و آزمایش به صورت زیر است:

• رویه‌های نصب: مقررات، روش‌های نصب قطعات، از جمله لوله ‌کشی، جوشکاری و اتصالات الکتریکی را مشخص می‌کنند.
• مراحل آزمایش: مقررات، رویه‌های آزمایش تجهیزات، سیستم‌ها و کنترل‌های منفرد را برای اطمینان از عملکرد و کارایی مناسب، تشریح می‌کنند.
• راه اندازی: مقررات، فرآیند راه ‌اندازی را بررسی کرده تا مطمئن شوند که سیستم‌ها پس از نصب، طبق برنامه عمل می‌کنند.

4-2# ایمنی و بهداشت

ایمنی و بهداشت شامل موارد زیر است:

• ایمنی شغلی: مقررات مربوط به ایمنی کارگران در حین نصب و نگهداری، از جمله استفاده از تجهیزات حفاظت فردی است.
• کیفیت هوای داخل ساختمان: هدف مقررات، تضمین کیفیت مناسب هوای داخل ساختمان از طریق تهویه و فیلتراسیون مناسب است.
• سر و صدا و لرزش: مقررات ممکن است به کنترل صدا و ارتعاش ناشی از سیستم‌های مکانیکی، به ویژه در ساختمان‌های مسکونی، بپردازند.

3# چگونگی رعایت ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان

اول از همه، معیارهایی وجود دارد که باید در ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان مانند هر سیستم دیگری در یک فضا گنجانده شود.

• قبل از مرحله اجرای تأسیسات مکانیکی، باید از صحت طراحی پروژه مطمئن شوید.
• محاسبات و نقشه‌های لازم باید به صورت کامل و منطبق با واقعیت تهیه شوند.
• در پروژه‌های مکانیکی که با فضای مورد نظر برای اجرا مطابقت ندارند، تغییر و اصلاح طرح‌ها ممکن است، باعث اتلاف زمان، مصالح و بودجه شود.

بیایید تصور کنیم که پروژه تأسیسات مکانیکی ساختمان محل مورد نظر خود را به صورت کامل آماده کرده‌اید.

در پروژه‌ها و کاربردهای نصب مکانیکی، برخلاف طراحی‌های فضای زیبا، باید از قوانین نظارتی، رعایت استانداردها و مراحل کنترل کیفیت – ممیزی پیروی شود.

تیم اجرا باید این عوامل را در نظر بگیرد، بارگذاری مکانیکی که همچنین باعث ایجاد یک سیستم بادوام، ایمن و آسان برای استفاده، صرفه ‌جویی در مصرف انرژی و حداقل آسیب به محیط زیست می‌شود، باید در سیستم تضمین شود.

تأسیسات مکانیکی شامل سیستم‌هایی است که راحتی و استانداردهای زندگی کاربر را کنترل می‌کنند.

به همین دلیل، هر سیستم در تأسیسات مکانیکی باید هماهنگ با سایر سیستم‌ها کار کند و نباید بر سایر سیستم‌ها تأثیر منفی بگذارد و عملکرد آنها را مختل کند.

سیستم‌های موجود در تأسیسات مکانیکی باید با هدف کار به عنوان یک کل و محافظت از راحتی اتاق به معنای کلی ایجاد شوند.

از آنجایی که مشکلی که ممکن است در نصب مکانیکی پیش بیاید، بر اساس طراحی فضا رخ می‌دهد، اگر دیر اقدام شود، ممکن است از مرحله اجرا 10 گام به عقب برگردد و باعث تخریب و بازسازی سازه‌های کف، دیوار و سقف اطراف نصب شود.

برای جلوگیری از این وضعیت، به یک پروژه سازگار با فضا و یک تیم اجرایی حرفه‌ای در محل نیاز دارید.

4# ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان در ایران

با پیشرفت جوامع و رشد نیازهای انسانی، فراهم کردن آسایش و رفاه در فضاهای ساختمانی به یکی از اهداف اصلی مهندسی ساختمان تبدیل شده است.

در این میان، تأسیسات مکانیکی به عنوان یکی از بخش‌های حیاتی و کاربردی ساختمان‌ها، نقشی کلیدی در بهبود کیفیت زندگی ساکنان ایفا می‌کنند.

از آنجا که این سیستم‌ها در تعامل مستقیم با کاربران قرار دارند، اهمیت رعایت اصول طراحی و اجرای صحیح آن‌ها دوچندان می‌شود.

در ادامه این بخش به بررسی ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در هر بخش به صورت جداگانه خواهیم پرداخت.

1-4# لوله کشی آب مصرفی

مقررات تأسیسات مکانیکی ساختمان در بخش لوله کشی آب مصرفی عبارت است از:

• استفاده از مصالح و لوله‌های استاندارد و دارای گواهی مرکز تحقیقات ساختمان و گواهی بهداشت معتبر در لوله کشی آب بهداشتی و گرمایشی الزامی است.
  (استفاده از لوله‌های تک لایه و نیز لوله‌های پنج لایه PERT-AL-PERT و PE-AL-PE در لوله کشی آب گرمایشی مجاز نیست.)
• با توجه به تراز یخ بندان لوله‌ها باید در عمق مناسبی از کف پیلوت قرار گیرند.
• ترنچ گذاری به منظور جلوگیری از آسیب دیدن لوله‌ها در کف پیلوت به خوبی انجام شود.
• عایق بندی لوله‌هایی که در معرض یخ زدگی هستند، در پیلوت انجام شود.
• سطح لوله آبرسانی در سراسر مسیر باید حداقل 30 سانتیمتر بالاتر از سطح رویی لوله‌های فاضلاب باشد.
• برای ساختمان‌های بیش از سه طبقه از پمپ و منبع ذخیره آب استفاده شود.
• بوستر پمپ هر واحد پس از منبع ذخیره نصب شود.
• شیر قطع اصلی روی لوله ورودی آب به هر واحد یا ورودی کلکتور هر واحد نصب شود.
• لوله‌های آب بهداشتی و گرمایشی هر طبقه در همان طبقه اجرا شده و عبور لوله‌ها از واحد دیگر یا فضای مشاع مجاز نیست.
• لوله کشی آب مربوط به طبقه اول در سقف پیلوت که از قسمت‌های مشاع ساختمان است مجاز نخواهد بود.
• در کف تر(زیر عایق رطوبتی) لوله گذاری و دفن اتصالات انجام نشود.
• دسترسی تعمیراتی شیرها باید مناسب بوده و شیر آلات با مصالح ساختمانی پوشیده نشوند.
• حرکت لوله‌های پلیمری روی دیوار باید از گوشه‌ها انجام شود.
• در عبور لوله‌ها از دیوارها حتماً غلاف گذاری انجام شود.
• تمامی تغییرات در مسیر لوله‌های تک لایه توسط اتصالات انجام شود.
• تمامی لوله‌های موجود در سیستم گرمایشی باید عایق داشته باشند.

2-4# لوله کشی فاضلاب

از جمله ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان در بخش لوله کشی فاضلاب می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• از مصالح و لوله‌های استاندارد که دارای گواهی مرکز تحقیقات ساختمان در لوله کشی فاضلاب هستند، استفاده شود.
• لوله‌های فاضلاب از نوع فشار قوی (یعنی 6 یا 10 بار) انتخاب شوند.
• برای هر طرف ساختمان سه رایزر فاضلاب با قطر حداقل 110میلی متر در نظر گرفته شود. (رایزرهای توالت، حمام و آشپزخانه مجزا کار شوند.)
• افقی شدن رایزرهای فاضلاب با دو زانویی 45 انجام شده و از زانویی 90 در مسیر فاضلاب استفاده نشود.
• برای تمامی رایزرهای فاضلاب دریچه بازدید در ارتفاع و محل مناسب در نظر گرفته شود.
• شیب 2 تا 4 درصد برای لوله‌های فاضلاب باید رعایت شود.
• برای هر 10 برابر قطر لوله فاضلاب یک عدد بست ثابت و برای هر طبقه یک بست متحرک نصب شود.
• فاضلاب به اگوی شهری یا چاه جذبی مستقل یا سپتیک تانک هدایت شود.
• در تمامی خطوط فاضلاب ونت خشک اجرا شود.
• به منظور جلوگیری از مرطوب شدن دهانه ونت، ونت بالاتر از خط 45 از آکس لوله گرفته شود. (ونت از بالا گرفته شود نه از بغل)
• فاصله اتصال ونت خشک تا لوله حداقل دو برابر قطر لوله باشد.
• شیب ونت به سمت لوله فاضلاب باشد.
• درپوش گذاری لوله‌های فاضلاب برای انجام تست فشار و نیز جلوگیری از ریزش مصالح داخل آن انجام شود.

3-4# دودکش

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان مربوط به دودکش به صورت زیر است:

• قطر دودکش شومینه، پکیج یا آب گرمکن دیواری باید 15 سانتیمتر در نظر گرفته شود و دودکش به هیچ عنوان به صورت مشترک کار نشود.
• قطر دودکش بخاری یا آب گرمکن باید در حدود 10 سانتیمتردر نظر گرفته شود و نیز دودکش به هیچ روی به صورت مشترک کار نشوند.
• دودکش‌های موجود نباید در دیوار مشترک یا سقف کاذب حمام یا توالت اجرا شده و باید در حدود 5 سانتیمتر از دیوار مشترک فاصله داشته باشند.
• دودکش‌ها باید با استفاده از بست کمربندی در محل اتصال هم محور و دودبند شده و دودکش‌های ترک دار تعویض شوند.
• به منظور جلوگیری از ایجاد گرفتگی، لوله دودکش باید در حدود 20 سانتیمتر پایین تر از پایین ترین لوله رابط به دودکش قائم امتداد داشته باشد.
• هنگام سوراخ کاری در دودکش دقت لازم به کار برده شده تا مشکلی در دودکش مشترک سهواً ایجاد نشود.
• درصورت عبور دودکش از مجاورت لوله آب یا فاضلاب، فاصله مجاز رعایت شود یا عایق کاری مناسبی در نظر گرفته شود.
• در ساختمان‌های بلندتر از 5 طبقه از بخاری به عنوان وسیله گرمایشی استفاده نشود.
• نباید از لوله‌های فنری آلومینیومی به جای دودکش‌های گالوانیزه استفاده شود.
• دودکش مستقل باید به تعدادِ واحدها برای پکیج، شومینه یا بخاری در پشت بام در نظر گرفته شود.
• ارتفاع 1 متر از کف بام و 60 سانتیمتر از جان پناه یا هر نقطه از ساختمان یا ورودی‌های هوای ساختمان که در شعاع 3 متری قرار گرفته در دودکش‌ها رعایت شود.
• برای تمامی دودکش‌ها باید کلاهک H نصب شود.
• دودکش‌ها نباید از خود نوری عبور داده و باید به درستی عایق بندی شده باشند.
• به منظور جلوگیری از برگشت دود از نصب دودکش در مناطق پر فشار نظیر گوشه‌ها اجتناب شود.
• دودکش‌هایی که در مجاورت یکدیگر هستند، باید به صورت اریب نصب شوند.
• محدودیت حداکثر ارتفاع قائم 15 متر و افقی 60 سانتیمتری برای دودکش‌ها باید رعایت شود.
  در صورتی که لوله عایق شود، حداکثر ارتفاع در حالت عمودی تا 30 متر و در حالت افقی افقی تا 3 متر نیز مجاز خواهد بود.
• اگر هواکش و دودکش در مجاورت کولر قرار دارند، باید در حدود 1.5 متر از کولر بلندتر باشند.
• در صورتی که به دلیل بلند بودن ساختمان یا قرار گرفتن لوله در جدار ساختمان احتمال رسیدن بخار آب به نقطه شبنم وجود داشته باشد، جدار خارجی لوله باید عایق بندی شود.
• در خصوص جنس دودکش تمهیدات لازم در نظر گرفته شود.
• دودکش حتی الامکان مستقیم و بدون انحراف تا بالاترین نقطه بام هدایت شود.
• درصورت قرار گرفتن دودکش در داکت ساختمانی، داکت مذبور باید از بخش بالایی خود با هوای آزاد در ارتباط باشد.

4-4# هواکش

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در رابطه با هواکش به صورت زیر است:

• قطر هواکش پس از هماهنگی با مهندس ناظرِ طرح، انتخاب و اجرا شود.
• هواکش هود و سایر هواکش‌ها به صورت مستقل برای هر واحد بهداشتی در نظر گرفته شود.
• هواکش در بام باید به صورت عصایی شده و ارتفاع 2.2 متر از کف بام رعایت شود.

5-4# لوله کشی آب باران

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در رابطه با لوله کشی مربوط به آب باران به صورت زیر خواهد بود:

• از مصالح و لوله‌های استاندارد و دارای گواهی مرکز تحقیقات ساختمان در لوله کشی آب باران استفاده شود.
• لوله‌های آب باران از نوع فشار قوی انتخاب شوند. (در ساختمان‌های مرتفع بهتر است از لوله‌های فشار قوی 10 بار استفاده شود.)
• برای هر 225 متر مربع یک رایزر آب باران در نظر گرفته شود.
• آب باران به سمت چاه جذبی مستقل هدایت شود. (انتقال به فاضلاب شهری و چاه فاضلاب ساختمان مجاز نیست.)
• برای هر 400 متر یک چاه جذبی آب باران در نظر گرفته شود.
• به منظور تعیین عمق و مشخصات چاه آب باران با مهندس ناظر طرح، هماهنگی لازم انجام شود.

6-4# سیستم گرمایشی

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در سیستم گرمایشی به شرح زیر است:

• نصب پکیج یا آب گرمکن در سرویس حمام یا توالت مجاز نیست.
• در صورتی که برای پکیج و آبگرمکن مکان مخصوص در نظر گرفته شود، باید مجهز به دریچه تأمین هوای لازم و هواکشی برابر با قطر دودکش باشد.
• نصب شومینه به عنوان تنها وسیله گرمایشی در هال و پذیرایی مجاز نخواهد بود.
• نصب شومینه در اتاق خواب مجاز نیست.
• در صورت درزبند بودن یا چند جداره بودن پنجره‌ها و وجود شعله گازسوز دریچه تأمین هوا از فضای آزاد در نظر گرفته شود.
• در اتاق‌های خواب کوچکتر از 12 متر مربع، استفاده از انشعاب گاز مجاز نیست.
• در صورت وجود اتاق با متراژ کمتر از 28 متر مکعب و وجود پنجره درزبند، باید دو دریچه تأمین هوا با سطح 645 سانتیمتر مربع در بالا و پایین در و به سمت فضای مجاور در نظر گرفته شود.

7-4# سیستم سرمایشی

ضوابط تأسیسات مکانیکی ساختمان در رابطه با سیستم سرمایشی به صورت زیر است:

• عایق کاری در کانال‌های کولر، هم محوری در محل اتصال و زدن بست در محل اتصال انجام شود.
• تخلیه آب حاصل از کولرهای گازی به محل مناسب به صورتی که مستقیماً به فاضلاب سرریز نشود، رعایت شود.
• درصورت اجرای کانال کشی کولر زیر سقف کاذب باید عایق کاری کانال‌ها انجام شود.
• حداقل فاصله 1.5 متر از لبه جان پناه برای نصب کولر رعایت شود.
• موقعیت نصب کانال کولر از نظر دسترسی تعمیراتی مناسب باشد.

8-4# سایر موارد

سایر ضوابط تاسیسات مکانیکی ساختمان عبارت اند از:

• بست و تکیه گاه مناسب برای تمام انواع لوله‌ها پیش بینی شود. (هر 100 متر 10 الی 15 عدد)
• ترنچ گذاری به منظور جلوگیری از آسیب دیدن لوله‌ها به درستی انجام شود.
• در ساختمان‌های بیش از سه طبقه آسانسور در نظر گرفته شود.
• در چاله آسانسور بجز کفشوی آسانسور با سیفون 110 تأسیسات مکانیکی دیگری اجرا نشود.
• کفشوی پیلوت حداقل با قطر 90 کار شود. (کفشوی 63 جهت پیلوت و حیاط مجاز نیست.)
• ضوابط آتش نشانی متناسب با تعداد طبقه رعایت شود.
• وضعیت نگهداری لوله‌ها به منظور جلوگیری از آسیب دیدگی آنها مناسب باشد.
• شیب بندی بام به درستی انجام شود.
• دریچه توری مناسب برای کفشوی‌ها نصب شود.